به گزارش پایگاه اطلاع رسانی میار جل؛ هنر سوزن دوزی یکی از هنرهای اصیل زنان بلوچ است که از زمان‌های قدیم نسل به نسل به دختران و زنان این سرزمین انتقال داده شده است و به عنوان میراثی گران‌بها در اختیار ما قرار گرفته است.

ابعاد این هنر بسیار گسترده و وسیع است و پی بردن به رمز و رموز نقوش زیبا و پیچیده آن نیاز به زمان و مطالعه دارد. در این گزارش یکی از دوخت‌های زیبای سوزن دوزی به نام پرکار را بررسی می‌کنیم و سعی می‌کنیم با این دوخت زیبا کمی بیشتر آشنا شویم.

سوزن دوزی یکی از هنرهای زیبای مردم بلوچستان

سوزن دوزی یکی از صنایع دستی و هنرهای شگفت انگیز زنان بلوچ است که با نخ وسوزن روی پارچه ودیگر بافت ها انجام می‌گیرد. در ایران مهد هنر سوزن دوزی سیستان وبلوچستان است که توسط زنان بلوچ انجام میگیرد . شهرستان ایرانشهر واقع در بلوچستان در سال ۱۳۹۷ به عنوان شهر ملی سوزن دوزی ثبت شد.

سوزن دوزی بلوچی یا بلوچی دوزی انواع خاصی از سوزن دوزی است که توسط زنان بلوچ انجام می شود. این طرح‌های سوزن‌دوزی‌ بیشتر از رویاهای زنان بلوچ الهام می‌گیرد.

 بسیاری از طرح های زیبای سوزن دوزی بلوچستان از ایرندگان وقاسم آباد بمپور برروی لباس های فرح دیبا در دروه پهلوی دوم توسط زنان این منطقه که معروف ترین آنها بانوی سوزن دوزی مهتاب نوروزی است انجام می شده است. ودرهمان زمان هنر سوزن دوزی بلوچی مهر اصالت ازسازمان یونسکو را دریافت کرد.

دوخت پرکار یکی از زیباترین دوخت های بی نظیر  بلوچستان

در سوزن دوزی بلوچ سه الگوی متداول دوخت به نام‌های پُرکار، میانکار و کم‌کار رایج است. منظور از این سه شیوه میزان تراکم نقوش سوزندوزی روی پارچه است، به این ترتیب که اگر تمام پارچه مدنظر سوزندوزی شود، «پُرکار» محسوب می‌شود اما اگر بیشتر نوع دوخت قسمت‌های پارچه سوزندوزی شود و فواصل کمی باقی بماند، میانکار و اگر فواصل باقی‌مانده زیاد باشد «دوخت کم‌کار» نامیده می‌شود.

تنوع در نقوش سوزن دوزی بلوچ از ویژگی‌های بارز آن است. گستردگی این نقش و نگارها که با تکرار تعداد بیشماری از نقوش هندسی صورت می‌گیرد نه تنها مانعی در خلاقیت زنان سوزن دوز به‌شمار نمی‌رود بلکه همواره آنان را به ابداع طرحی تازه وامی‌دارد. این ترکیب‌ها با الهام از طبیعت پیرامون و در پرتو رنگ آمیزی‌هایی بدیع جلوهای بی همتا به هنر آنان بخشیده‌است و آن‌ها به‌طور سنتی از این نقوش برای تزیین لباس و وسایل زندگی استفاده می‌کنند.

نقش و طرح در سوزن دوزی بلوچی در دوخت پرکار

پیش از ورود به تحلیل نقوش سوزندوزی پُرکار لازم است تا ابتدا تفاوت میان نقش اصلی و حاشیه ی کناری آن که فاصله پرکننده بین نقوش اصلی است را شرح می دهیم:

یک نقش به دو قسمت گُل و گُوَچ تقسیم می شود. به نقش اصلی گُل می گویند ، مانند گل سرخ در حالیکه به نقش حاشیه-ای آن گُوَچ می گویند مانند ضربدر در طرح مُروارِد. با این توضیحات وارد تحلیل و بررسی نقوش اصیل سوزن دوزی پُرکار میشویم :

چارچَ : یکی از نقوش مورد استفاده در سوزن دوزی پُرکار است که از پنچ لوزی به هم پیوسته تشکیل شده است. چهار لوزیکه در پیرامون لوزی مرکزی قرار گرفته است نشان دهنده فرمی هندسی از چشم است که میتواند برگفته از چشم انسان یاحیوان باشد.

بُن تاس: شبیه به چار چم است با این تفاوت که در این نقش، چهار شاخه ی اضافی در بین دو شکل هندسی لوزی قرار گرفته‌است. تاس در گذشته یکی از ظروف مورد استفاده در بین مردمان بلوچستان بوده است که از آن برای نوشیدن آب و همچنین تعیین زمانبندی آبیاری کشاورزی استفاده می کنند.

پِنچ پلنگ : شامل دو خط موازی است که توسط دو خط موازی دیگر به شکل مورب یکدیگر را قطع می کنند. این طرح اگرچه بر گرفته از تخیّل هنرمند است ولی با دیدن فرم کلی این نقش مخاطب در ذهن پنچه ی پلنگ را تصویر می کند. در گذشته،در برخی از مناطق بلوچستان پلنگ وجود داشته است .

طائووس، طاووس یا طائونز: در سرزمین بلوچستان اگرچه طاووس وجود نداشته است، با این وجود هنرمند بلوچ با شنیدن زیبایی هایی که در این حیوان وجود داشته است، به خلق این نقش با کمک قوه تخیل خود دست زده است. روایت هایی وجود دارد مبنی بر اینکه به دلیل ارتباط بین هندوستان و بلوچستان، و شنیدن اوصاف این حیوان توسط سیّاحان و مسافران،سوزندوزان بلوچ دست به خلق این نقش زده اند. همچنین برخی معتقدند که نام این نقش از روایت های دینی یا اسطورهای وارد باور هنرمندان بلوچ شده است .

سروک: در نقش طاووس میتوان نقوش دیگری را نیز مشاهده کرد که برگرفته از نقش اصلی طاووس هستند، امّا فرم و نقش جداگانه ای گرفته اند و حتّی به شکل مستقل نیز نامگذاری می شوند. از جمله ی این نقوش، میتوان به سروک اشاره کرد.

کانت گامیش یا زومَک: این طرح از نقوش واقع گرایانه در بین نقوش سوزندوزی پُرکار بلوچ است که نشان دهنده ی شاخ گاو میش و همچنین نیش عقرب است که برگرفته از زمینه ی محیطی هنرمند می باشد. در بلوچستان گاومیش در مناطق جنوبی از جمله دشتیاری وجود داشته است. همچنین عقرب در بیشتر مناطق بلوچستان وجود دارد

تیتوک بانوران: یکی از نقوشی هندسی است که به معنای آرایش عروس است. مربع مرکزی چش عروس است و در این تصویر به عنوان نمونه، رنگ آمیزی  که روی مربعهای آبی با رنگ زرد صورت گرفته است به معنای آرایشی است که در روز عروسی روی صورت عروس انجام می دهند.

گلِ سُهر : یکی از نقوش پُرکاربرد در سوزن دوزی پُرکار بلوچستان است. همانطور که از اسم آن پیداست به معنی گل سرخ است. این نقش نیز از نقوش گیاهی می باشد. امروزه به این نقش ستاره نیز گفته می شود.

گُلِبُنِ سُهر: در امتداد شکل اولیه به دست آمده از گُل سُهر، به نظر میرسد که هنرمند دست به خلاقیت بیشتری زده است و با پرسپکتیو دیگری نقش را طراحی کرده است. این نقش به نظر از دو قسمت تشکیل شده است: قسمت اوّل به شکل عدد هفت نشان داده شده است که نمایانگر ریشه یا بُنِ گُلِسُهر است و فرم لوزی شکل که توسط یک خط عمودی به آن متصل شده است نشان دهنده گُل سهر از زاویه ای دیگر است.

مروارید، مراورِد، مرواردَک، مرواردُک: یکی از نقوش پُرکاربرد دیگر در سوزندوزی پُرکار در بلوچستان، نقش مروارِد است.برخلاف شکل مروارید که دایره ای شکل است، هنرمند بلوچ آن را به شکل لوزی تصویر کرده است. در سوزندوزی بلوچی،نقوش دایره ای کمتر دیده میشود و بیشتر به نقوش مثلثی تمایل دارند.

تِلِنگ: یکی از نقوش حاشیه ای سوزندوزی پُرکار است که از گذشته در سوزندوزی های پُرکار دیده میشود. فرم کلی تِلِنگ شامل یک لوزی در پایین است که با خطّی عمودی به کنگره ها وصل میشوند.

چَم سُرومِگ: علاوه بر نقوش حاشیه ای موجود در سوزن دوزی پُرکار بلوچستان، یکسری نقوش حاشیه ای وجود دارد که در همه ی نقوش سوزندوزی مشترک هستند، ازجمله این نقوش میتوان به چَم سُرومِگ اشاره کرد. این نام از دو واژه ی چشم وسرمه ترکیب شده است که قسمت سفید رنگ، چشم و قسمت سیاه رنگ آن، سرمه است.

نفوذ هنر سوزن دوزی بلوچی در سینمای هالیوود

در قسمت هایی از فیلم علاءالدین به کارگردانی گای ریچی Guy Ritchie که در سال 2019 ساخته شده است لباس سوزن دوزی بلوچ را برتن برخی بازیگران می بینیم که این نشان دهنده زیبایی وصف ناپذیر هنر سوزن دوزی بلوچ میباشد . این فیلم محصول کشور آمریکا و در ژانر خانوادگی وکمدی می‌باشد که در این فیلم ویل اسمیت، مینا مسعود و نیومی اسکات به هنرمندی پرداخته‌اند.

استفاده از هنر سوزن دوزی بلوچ در سایر محصولات

علاوه براینکه سوزن دوزی بلوچی بر پوشاک و لباس متداول زنان بلوچ و همیشگی استفاده می‌شد در همان زمان قدیم هم روبالشی و رومیزی و روتختی را به عنوان تزیین حاشیه سوزن دوزی می‌شد. لباس سوزن دوزی زنان بلوچ قسمت‌های اصلی آن به نام‌های جیگ ، پندول و آستیگ و لبه پادگ سوزن دوزی می‌شود به طوری که از گذشته تاکنون تغییر چندانی در آن به وجود نیامده است. شال یا روسری (سریگ) هم رنگ یا با رنگ مکمل این لباس هم حاشیه و بطن اش سوزن دوزی شده‌است و بعد از اسلام و آمدن چادر مشکی، چادر به پوشش اضافه شد که چادر مشکی هم لبه حاشیه ان را امروزه سوزن دوزی و قلاب بافی (کریشی) می‌کنند. از نمونه‌های سوزن دوزی، فرآورده‌های تکمیلی نظیر: روبالشی، رومیزی، تابلو سوزن دوزی، روتختی، بند دوربین؛ لبه چادر و لبه شال، کیف، جای جوراب، قوطی سیگار، کیف بغلی، کیف پول خرد، جلد عینک، جای کلید، جای دستمال کاغذی، دستمال سفره، شلوار، کت، مانتو، کراوات، پارچه، کفش، کمربند، کیف، آباژور، چکمه، شلیته، بلوز، کاپشن، جلد آلبوم، قاب عکس و … تهیه می‌شود.بلوچی دوزی روی کوسن از قدیم در فرهنگ بلوچ انجام می‌شده‌است امروزه ترکیب هنر چرم و سوزن دوزی محصولاتی شبیه کیف پول و کیف دستی به بازار عرضه کرده‌است. علاوه بر آن برای اولین باز ترکیب سوزن دوزی روی چوب به عنوان یک هنر انجام می‌شود.

نقش سوزن دوزی پرکار یکی از نقوش پیچیده و در عین حال زیبای بلوچی

نقوش سوزن دوزی پُرکار نسبت به دیگر نقوش دارای پیچیدگی، دقت و ظرافت بیشتری هستند. بیشتر نقوش اصیل سوزن دوزی پُرکار از طبیعت که شامل نقوش گیاهی، حیوانی، انسانی و هندسی هست، گرفته شده است. همچنین زن بلوچ در نقوش پُرکار ی با کمک قوه تخیّل شروع به انتزاع در ارتباط با مشاهدات خوداز طبیعت و تفکّر در خصوص باورهای قومی و دینی خود کرده و دست به خلق نقوش که بیشتر بر پایه اصول هندسی وانتزاعی می باشد تا واقع گرایانه، زده اند. به همین دلیل در مناطق مختلف که سوزندوزی پُرکار صورت میگیرد، نام گذاریهای نقوش متفاوت است، به عنوان مثال، یک نقش را در مناطقی از بلوچستان به نام کانتگامیش و در منطقه ای دیگر با نام زومَک میشناسند. شش رنگ به کار رفته در رنگبندی سوزندوزی پُرکار در بلوچستان طبق مطالعات مردم شناسان در بررسی واژه های رنگ، ریشه ی اشتراکی مشترکی با دیگر فرهنگ های جهان دارد. در رنگ بندی سوزن بلوچ اصول رنگ رنگبندی  و ترتیب آن رعایت میشود. بیشترین رنگ به کار رفته در سوزندوزی اصیل بلوچ رنگ قرمز یا قهوه ای بوده است که از باور ها و طبیعت مردمان این سرزمین گرفته شده است.

  گزارش از شیدا  حسن زهی